Johann Sebastian Bach, niemiecki kompozytor i organista epoki baroku, urodził się 21 marca 1685 roku w Eisenach. Pochodził z szeroko rozgałęzionej rodziny muzyków zamieszkujących Turyngię i Saksonię. Naukę muzyki rozpoczął w domu rodzinnym – gry na skrzypcach uczył go ojciec, zaś z tajnikami organów zapoznawał go kuzyn. W wieku dziewięciu lat stracił matkę, a kilka miesięcy później, ojca i od tego momentu pozostawał pod opieką najbliższej rodziny. Mały Bach bardzo szybko zafascynował się techniczną stroną dzieł muzycznych. Pilnie studiował kompozycje twórców wcześniejszych epok i analizując je i kopiując, samodzielnie zgłębiał tajniki techniki kompozytorskiej. Warto wspomnieć, iż jeszcze w Eisenach Bach uczęszczał do tej samej szkoły, w której sto lat wcześniej uczył się Marcin Luter. Jego przekład Nowego Testamentu na język niemiecki, w późniejszych latach kompozytor wielokrotnie opracowywał muzycznie.
Jednakże pierwszą posadę Johann Sebastian otrzymał jako skrzypek; dopiero później pracował w charakterze organisty. W Weimarze do jego obowiązków, poza grą na organach i klawesynie, należała również działalność w kapeli dworskiej, a po objęciu stanowiska kapelmistrza, zobowiązany był też do komponowania jednego utworu dla tego właśnie zespołu. W tym okresie rozpoczęła się także działalność pedagogiczna Bacha, który uczył muzyki członków rodziny książęcej. Kilka lat później, po niesnaskach z księciem, wyjechał z Weimaru do Köthen na dwór księcia Leopolda, gdzie objął stanowisko kapelmistrza.
Był to świetny okres twórczości instrumentalnej i wokalno-instrumentalnej kompozytora. W 1720 roku napisał bowiem trzy sonaty i trzy partity na skrzypce solo oraz sześć suit na wiolonczelę solo. Są to utwory dalece wirtuozowskie, stanowiące dziś podstawę wykształcenia repertuaru solowego instrumentalistów smyczkowych. Jednakże w okresie baroku gra solowa na tychże instrumentach uchodziła za swego rodzaju „dziwactwo”, a polifonia wykonywana na skrzypcach słusznie uważana była za bardzo wymagającą technicznie, ale ponadto – za nieatrakcyjną dla słuchacza… Podążając za tymi przekonaniami, w późniejszych epokach Schumann, Mendelssohn i Kreisler dokomponowali więc do utworów solowych Bacha akompaniamenty fortepianowe.
W tym samym roku zmarła pierwsza żona kompozytora – Maria Barbara, z którą miał siedmioro dzieci. Był to dla niego osobisty dramat i długi czas nie mógł on pogodzić się ze stratą. Rozżalony Bach potrzebował pomocy przyjaciół w zorganizowaniu uroczystości pogrzebowych, jednakże pomimo żałoby musiał wróć do pracy, aby utrzymać rodzinę. Niespełna półtora roku później ożenił się ponownie, z Anną Magdaleną, która urodziła mu kolejne trzynaścioro dzieci. Szacuje się, że dziesięcioro spośród wszystkich potomków kompozytora zmarło we wczesnym dzieciństwie. Wśród pozostałych natomiast, znalazło się kilku wyśmienitych kompozytorów, m.in. Wilhelm Friedemann zwany drezdeńskim, Carl Philipp Emanuel zwany berlińskim, Johann Christoph Christian zwany bückeburskim oraz Johann Christian określany mianem mediolańskiego. Także Anna Magdalena żywo interesowała się muzyką – specjalnie dla niej Bach skomponował Zeszyty muzyczne (Klavierbüchlein).
W 1723 roku Johann Sebastian obejmuje posadę kantora w kościele św. Tomasza w Lipsku. Notabene jego kandydatura na to stanowisko rozważona została dopiero w trzeciej kolejności, po wycofaniu się z konkursu Georga Philippa Telemana oraz Christopha Graupnera. Bach cieszył się bowiem wówczas opinią znakomitego wirtuoza organów, jednakże dla władz Lipska było to kryterium drugorzędne, ponieważ do obowiązków kantora należało przede wszystkim prowadzenie chóru i zespołu instrumentalnego oraz nauczanie muzyki i łaciny w szkole przykościelnej, a także komponowanie na potrzeby liturgii. Tak więc Johann Sebastian został zobowiązany do pisania rocznie 59 kantat – na każdą niedzielę oraz dodatkowo z okazji dni świątecznych. Jego synowie odnotowali w nekrologu, iż powstało pięć roczników, aczkolwiek do dziś zachowały się niespełna trzy oraz kilka dodatkowych, pojedynczych kompozycji. W przypadkach podobnych zobowiązań często zdarzało się, że kompozytorzy popadali w swoistą rutynę, a ich utwory sukcesywnie zaczynały być coraz bardziej podobne do siebie bądź też balansowały na pograniczu banału… Sytuacja ta zdecydowanie nie miała miejsca w twórczości Bacha. Jego kantaty są różnorodne, zaskakujące i zachwycające nowymi pomysłami, rozwiązaniami technicznymi, kompozytorskimi i brzmieniowymi. Pamiętać należy, iż sztuka baroku podporządkowana była Kościołowi, a muzyka – słowu. Kompozytorzy zatem dostosowywali melodykę i rytmikę utworów do towarzyszącego im tekstu, czego wyraźne dowody znaleźć można również w twórczości Johanna Sebastiana. Kantaty należały do liturgii protestanckiej i miały za zadanie komentować ewangelię oraz związane z nią kazanie. Po ewangelii i Credo organista rozpoczynał preludium, po czym wodze przejmował chór, rozpoczynając kantatę, trwającą zazwyczaj około 20 minut. Dodatkową ciekawostką jest, iż na polecenie władz Lipska, kantaty dedykowane na okres zimowy są wyraźnie krótsze od utworów pisanych w okresie letnim. Przyczyna takiego stanu rzeczy jest bardzo prozaiczna: Bach musiał dbać o zdrowie swoich muzyków i chórzystów, a także wiernych, ze względu na warunki panujące w świątyni.
Monumentalną kantatą można nazwać Mszę h-moll. W odróżnieniu od innych dzieł liturgicznych, które powstawały dla konkretnych wykonawców i konkretnym przeznaczeniem, msza ta powstała w nietypowych okolicznościach. Dwie spośród jej części Bach skomponował po śmierci Augusta Mocnego, kiedy to na okres pięciu miesięcy zakazano grywania muzyki, również podczas nabożeństw. Był to więc czas, kiedy kompozytorzy mogli pisać utwory niezwiązane z obowiązującymi ich kontraktami. Kiedy powstały pozostałe części tejże mszy – nie wiadomo. Zagadkowe jest jednak Credo, napisane do tekstu katolickiego, choć, jak wiadomo, zarówno Bach, jak i August, byli protestantami. Przez lata toczono więc spór o „katolickość” czy „protestanckość” utworu. Dziś uznaje się, iż jest on arcydziełem kultury chrześcijańskiej.
Wyjątkowymi przykładami mszy są pasje – utwory opiewające mękę Chrystusa na Krzyżu wg czterech ewangelistów. Z twórczości Bacha do dziś w całości zachowały się pasje wg św. Jana (BWV 245) i wg św. Mateusza (BWV 244) oraz fragmenty pasji wg św. Marka i Łukasza. To, czym dysponujemy, zawdzięczamy w dużej mierze innemu kompozytorowi – Felixowi Mendelssohnowi-Bartholdemu. W wieku 20 lat Mendelssohn zainteresował się bowiem twórczością słabo znanego już wówczas, barokowego kompozytora - właśnie Johanna Sebastiana Bacha. Na partyturę jego Pasji wg św. Mateusza wpadł przypadkiem. Legenda głosi, iż pewnego dnia Mendelssohn wszedł do kuchni w swojej rodowej posiadłości, gdzie służba przygotowywała właśnie obiad. Gdy młody kompozytor zauważył, że ryby zakupione na targu, zawinięte są w papier nutowy, niezwłocznie udał się do sprzedawcy i, sowicie mu płacąc, odkupił od niego pozostałe partytury, w które handlowiec zawijał towar. Mendelssohn, po przyjrzeniu się zdobytym nutom zdał sobie sprawę, że oto trzyma w dłoniach arcydzieło. Niestety, sprzedawca zdążył już rozdać wraz z rybami pozostałe fragmenty utworu, które jednakże Felix pozwolił sobie własnoręcznie uzupełnić. Premiera zrekonstruowanego dzieła odbyła się w 1829 roku i dała początek ogromnemu zainteresowaniu postacią Johanna Sebastiana Bacha i jego geniuszem kompozytorskim.
W XX wieku twórczością Bacha żywo interesował się niemiecki muzykolog Wolfgang Schmieder. Po latach badań, spisał on dorobek kompozytorski swego rodaka, grupując utwory wg gatunków. W ten sposób w 1958 roku w Lipsku wydano Tematisch-systematisches Verzeichnis der Werke Johann Sebastian Bach – katalog dzieł Bacha, w którym po utworach wokalno-instrumentalnych występują instrumentalne, a w ramach gatunków, kompozycje ułożone są chronologicznie (badania prowadzone w późniejszych latach dowiodły pewnych pomyłek, więc kolejne numery katalogowe nie zawsze odpowiadają faktycznej kolejności powstawania utworów). Stąd też do dziś przy kompozycjach Bacha zwyczajowo podawane są numery katalogowe z oznaczeniem BWV – od Bach-Werke-Verzeichnis.
Po latach zapomnienia, na nowo odkryta w XIX wieku, twórczość Johanna Sebastiana Bacha niezmiennie zadziwia po dziś dzień. Wybitny kunszt i niespotykane umiejętności kompozytorskie wyniosły go na piedestał spośród wielu tworzących na przestrzeni dziejów. Jego muzyka jest wciąż aktualna, wciąż wychwalana i niezmiennie podziwiana. Niejednemu wykonawcy sprawia trudności, niejednemu teoretykowi śnią się po nocach mistrzowskie przeprowadzenia tematów i kontrapunktów, niektóre niemalże niemożliwe do podrobienia. Johann Sebastian Bach był niewątpliwie jednym z najwybitniejszych kompozytorów wszechczasów. Jego twórczość niejako podsumowała epoki wcześniejsze i dała podwaliny do dalszego rozwoju sztuki.
Johann Sebastian Bach zmarł w wyniku wylewu krwi do mózgu, 28 lipca 1750 roku w Lipsku.
Jowita Opyd
Aktualny numer - Strona główna |
Powrót do poprzedniej strony |
© 2010-2019 Stowarzyszenie Salon Literacki.
Kopiowanie treści zawartych w serwisie wyłącznie za zgodą Redakcji i podaniem źródła pod cytowanym fragmentem, w przypadku portali internetowych - linkiem do serwisu salonliteracki.pl.
